«Թդեյս Զաման», 31 հուլիսի 2009թ.
Աղբյուրը` Today’s Zaman
Օրհան Քեմալ Չենգիզ (Orhan Kemal Cengiz)
(թարգմանված է կրճատումներով)
Եթե մենք կարողանայինք անկաշկանդ քննարկել Հայկական հարցը, եթե կարողանայինք առերեսվել Հայոց ողբերգությանը, Քրդական հարց գոյություն չէր ունենա:
Մենք հեռու ենք Հայկական հարցը հասկանալուց, և այնումենայնիվ, կարո՞ղ ենք արդյոք մոտ լինել Քրդական հարցի լուծմանը:
Այս հարցին պատասխանելու համար առաջին հերթին անհրաժեշտ է հասկանալ, թե ինչպես է առաջացել Քրդական հարցը: Ե՛վ Հայկական հարցի, և՛ Քրդական հարցի դեպքում գործել է «խնդիրների լուծման» պետական նույն մտածողությունը. բնակչության տեղահանումներ, հարկադիր տարհանումներ և վայրագություններ քաղաքացիական բնակչության դեմ:
Բոլոր այս տարիների ընթացքում ոչինչ չի փոխվել: «Խնդիրների լուծման» նույն պետական մտածողությունն է առաջացրել այն խնդիրը, որը փորձ էր արվում լուծել: Սկզբում Քրդական հարցը շատ պարզ լուծում ուներ: Կար փոքրածավալ զինված խումբ (ՔԲԿ-ն կամ «Քրդական բանվորական կուսակցությունը»), որն անկանոն հարձակումներ էր իրականացնում անվտանգության ուժերի դեմ: Քրդերի մեծ մասին ՔԲԿ-ն դուր չէր գալիս: Սակայն շատ քրդեր նաև ցանկանում էին, որ իրենց ճանաչեն որպես քուրդ, ցանկանում էին պահպանել իրենց մշակույթն ու ապրել դրանով, խոսել իրենց լեզվով և այլն:
Այդ ժամանակ Քրդական հարցում Թուրքիայի պաշտոնական դիրքորոշումը (որը հիմնականում թելադրվում էր բանակի կողմից) շատ կարծր էր: Ըստ այդ «ընկալման»` գոյություն չունեին քրդեր, գոյություն չուներ քրդական լեզու: Քրդերը «լեռնաբնակ թուրքեր» էին: Նրանց քուրդ էին անվանում այն ձայնի պատճառով, որ գալիս էր, երբ նրանք քայլում էին ձյան վրայով` «քարթ» կամ «քուրթ»: Բոլոր նրանց համար, ովքեր չգիտեն քրդերենի և թուրքերենի միջև տարբերությունն, ասեմ, որ դրանք մոտավորապես նույնքան նման են իրար, որքան չինարենն ու անգլերենը: Այնպես որ, Քրդական հարցի պաշտոնական ընկալումը զավեշտի էր նման: Եթե չիմանայինք, թե ինչպիսի տառապանքներ են կրել քրդերն այս «անխոհեմ» մոտեցման հետևանքով, կարող էինք նույնիսկ ասել, որ թուրքական պետությունը չոր հումորի զգացում ունի, քանի որ ստեղծել է «լեռնաբնակ թուրքեր»-ի այս գաղափարը: Բայց դա կատակ չէր, և հարցի այսպիսի ընկալումը ևս մեկ անգամ մարդկային լուրջ ողբերգության պատճառ դարձավ Անատոլիայում:
1980թ. զինված հեղաշրջումից հետո Դիարբեքիրի բանտում քուրդ բանտարկյալների նկատմամբ վերաբերմունքը բեկումնային դարձավ: Այս բանտում պահվող քրդերի հանդեպ վատ վերաբերմունքն ու խոշտանգումները դուրս էին մարդկային երևակայությունից: Դիարբեքիրի բանտը նման էր նացիստական համակենտրոնացման ճամբարի: Բանտարկյալներն այնքան էին տառապում, որ ազատվելուց հետո գրեթե բոլորը գնում էին լեռներ` համալրելու «Քրդական բանվորական կուսակցության» շարքերը: Մարդկանց ձերբակալում էին նույնիսկ Քրդական հարցի վերաբերյալ խաղաղ մտքեր արտահայտելու պատճառով: Չափազանցություն չէր լինի ասել, որ հե՛նց Դիարբեքիրի բանտն է դարձրել «Քրդական բանվորական կուսակցություն»-ն այնպիսին, ինչպիսին այն գիտենք այսօր: Այդ «վրդովված» զինյալներին իր շարքերն ընդունելով` «Քրդական բանվորական կուսակցությունն» զգալիորեն ավելացրեց իր հարձակումների թիվը: Թուրքական անվտանգության համակարգը սկսեց այս «նոր երևույթը» կարգավորելու նոր ուղիներ փնտրել և բռնություններն ավելացնելու մտքին հանգեց (ինչն, իհարկե, զարմանալի չէր): Ստեղծվեց «ահաբեկչների դեմ նրանց իսկ մեթոդներով պայքարելու» գաղափարը: Հրի մատնվեցին քրդական գյուղեր. 3,000 գյուղ ավերվեց: Թուրքական «խորքային պետության» ստեղծած հրեշը` JİTEM-ը (թուրքական ժանդարմերիայի հատուկ ծառայություն), ավելի քան 17,000 մարդու կյանք խլեց: Մարդկանց առևանգում էին օրը ցերեկով, իսկ հետո նրանց մարմինները նետում էին փողոց, կամուրջների տակ և ջրհորների մեջ: JİTEM-ի կողմից առևանգված ոչ մի մարդ կենդանի չէր վերադառնում: Սարսափը, որ նրանք ստեղծում էին, ինչպես որ Դիարբեքիրի սարսափը, ավելի ու ավելի շատ զինյալներ էր ուղղորդում դեպի «Քրդական բանվորական կուսակցություն»:
…..
Ե՛վ թուրքերը, և՛ քրդերը պետք է առերեսվեն Հայոց ողբերգությանը, որը նրանք միասին են առաջացրել: Եթե քրդերն սկսեն հասկանալ այդ ողբերգությունը, նրանք կազատվեն այն պատրանքից, թե իրենք միակ ժողովուրդն են, որ երբևէ տառապանք է կրել Անատոլիայում: Եթե նրանք հասկանան Հայոց ողբերգությունը ու թե ինչպես է «խորքային պետությունն» այն ժամանակ օգտագործել քրդերին, նրանք շատ ավելի համեստ ու նվազ ազգայնական կլինեն: Մենք պետք է շատ հարցեր բարձրացնենք: Յուրաքանչյուր պատասխան կծնի նոր հարցեր: Սա շատ ցավոտ գործընթաց է: Որևէ մեկը պատրա՞ստ է արդյոք այդքան խորը հարցադրումների: Չեմ կարծում: Մինչև նման հարցադրումներ չանենք, մեր կայացրած որոշումներն անխուսափելիորեն մակերեսային ու կարճաժամկետ կլինեն: Եթե հասկացած լինեինք Հայոց ողբերգությունը, մենք չէինք ներքաշվի Քրդական հարցի մեջ: Քանի դեռ կասկածի տակ չենք առել մեր անցյալը, որոշ մարդիկ կփորձեն կրկին վերականգնել «խորքային պետությունը», ոմանք էլ ապագայում կփորձեն վերահիմնել «Քրդական բանվորական կուսակցությունը»: Ամեն ինչ կախված է այս ահավոր կառույցների բարոյական հիմքերը խարխլելուց, իսկ դա կախված է անցյալում կատարված ամեն ինչի հետ անկեղծորեն առերեսվելուց: Կարո՞ղ ենք արդյոք սկսել: