Sep 29 2008

Երկու պատմական թշնամիների միջև հարաբերությունների բարելավման հույսեր են արթնանում

Տպել այս հոդվածը Տպել այս հոդվածը

«Էկոնոմիստ», 25 սեպտեմբերի 2008թ.
Աղբյուրը՝ (The Economist)
Թուրքիա և Հայաստան
Բարեկամներ և հարևաններ
Անկարա և Երևան

«Արարատ» ՌԿ-ի մեկնաբանությունը

ՔԵՄԱԼ ԱԹԱԹՈՒՐՔԸ, ժամանակակից Թուրքիայի հիմնադիր հայրը, Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին և պատերազմից հետո օսմանյան ուժերի զանգվածային ջարդերից փրկել է հարյուրավոր հայ կանանց ու երեխաների: Լռության մատնված այս պատմությունը, որն, անտարակույս, ներկայիս թուրքերից շատերին կզարմացնի, մեկն է այն բազմաթիվ պատմություններից, որոնք հավաքում է Հայոց Ցեղասպանության թանգարանը Երևանում: Դրանք «շուտով կհրապարակվեն մեր կայքում»,- խոստանում է թանգարանի տնօրեն Հայկ Դեմոյանը:

Նրա այս ծրագիրը Թուրքիայի և Հայաստանի միջև փոխհարաբերությունների տեղաշարժի ևս մեկ օրինակ է: Սեպտեմբերի 6-ին նախագահ Աբդուլա Գյուլը դարձավ Հայաստան այցելած առաջին թուրք առաջնորդը. նա Երևան էր ժամանել ֆուտբոլային խաղը դիտելու: Հայաստանի նախագահ Սերժ Սարգսյանի հրավերն ընդունելու պրն Գյուլի որոշումը հույս ներշնչեց, որ Թուրքիան դիվանագիտական հարաբերություններ կհաստատի և կբացի սահմանը, որ փակել է 1990-ականներին, Լեռնային Ղարաբաղի համար Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև ընթացող պատերազմի ժամանակ: Այս շաբաթ երկու երկրների արտգործնախարարները ծրագրված հանդիպում կունենան Նյու-Յորքում: Հայաստանը խոստանում է ճանաչել Թուրքիայի սահմանները և թույլ տալ, որպեսզի պատմաբանների հանձնաժողովն ուսումնասիրի թուրքահայերի (Ottoman Armenians) ճակատագիրը:

Թուրքիայի և Հայաստանի միջև հաշտությունը կարող է փոխել ուժերի հարաբերակցությունը Կովկասում: Ռուսաստանը Հայաստանի ամենամոտ դաշնակիցն է տարածաշրջանում: Նա երկու ռազմաբազա և շուրջ 2.000 զինվոր ունի Հայաստանում: Պատերազմը Վրաստանում ստիպեց Հայաստանին վերանայել իր դիրքորոշումը, քանի որ իր ապրանքների գրեթե 70%-ը երկիր է մտնում Վրաստանի տարածքով, իսկ Ռուսաստանի ռմբակոծումների հետևանքով փոխադրումները դադարել էին: Համերաշխությունը Թուրքիայի հետ նոր ելք կապահովի Հայաստանի համար դեպի արտաքին աշխարհ: Կարծիք կա, որ դա Ռուսաստանին նույնպես կգոհացնի: «Դա Ռուսաստանին հնարավորություն կընձեռի մեկուսացնել և ավելի մեծ ճնշում գործադրել Վրաստանի վրա»,- ասում է «Կովկասյան լրատվամիջոցների ինստիտուտ»-ի տնօրեն Ալեքսանդր Իսկանդարյանը:

Հայաստանի հետ բարիդրացիական հարաբերություններ հաստատելով` Թուրքիան կամրապնդի իր ազդեցությունը տարածաշրջանում: Սա կարող է նաև օգնել խափանելու 1915թ. հայերի կոտորածը ցեղասպանություն որակող ԱՄՆ կոնգրեսի բանաձևը: Դա կվշտացնի ցեղասպանության ճանաչման համար պայքարող հայկական Սփյուռքին: Ոմանք ասում են, թե սա «թուրքական ծուղակ» է, որի նպատակն է նորովի շարադրել պատմությունը և այդպիսով ազատել Թուրքիային գործած զանցանքից: Թուրքիայում «բազեներն» հիրավի ճնշում են գործադրում Հայաստանի վրա, որպեսզի վերջինս հրաժարվի ցեղասպանության մասին բոլոր տեսակի քննարկումներից:

Հավակնությունները նույնիսկ ավելի մեծ են. «բազեները» ցանկանում են Հայաստանի հետ հարաբերությունների բարելավումը նորից պայմանավորել Լեռնային Ղարաբաղի խնդրում առաջընթացի գրանցմամբ: Սակայն թվում է` գոնե պրն Գյուլը լի է բռնած ուղին շարունակելու վճռականությամբ: «Եթե թույլ տանք, որ խափանվի այն դինամիկան, որ սկսվել է Երևանում կայացած խաղով, ապա ստիպված կլինենք ևս 15-20 տարի սպասել նման հնարավորության»,- ասել է նա:

6 responses so far

6 մեկնաբանություն

  1. «Արարատ» ՌԿ-ի մեկնաբանությունըգրել է 29 Սեպտեմբեր 2008թ.-ին, ժամը 07:24

    Ընթերցողի ուշադրությանն ենք ներկայացնում ՀՀ ԳԱԱ ակադեմիկոս Մ. Գ. Ներսիսյանի “Հայոց Ցեղասպանության անհերքելի փաստեր” (Երևան, 2005) գրքից որոշ հատվածներ, որոնք վավերագրական ճշտությամբ լույս են սփռում Մուստաֆա Քեմալի գլխավորությամբ գործող թուրքական ուժերի՝ հայերի հանդեպ իրականացրած ցեղասպանական գործողությունների վրա։ Գիրքն ամբողջությամբ կարող եք ներբեռնել այստեղից։

    **********

    ՄԻ ԲԱՆԱՎԵՃ ԶՄՅՈՒՌՆԻԱՅԻ 1922 ԹՎԱԿԱՆԻ ՈՂԲԵՐԳՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ
    (Զմյուռնիայի հայ և հույն բնակչության ջարդերի 70-ամյակի առթիվ)

    1965 թ. ապրիլի սկզբներին ամերիկյան հայտնի «Թայմս» (“Times”) հանդեսը տպագրեց գրախոսական անգլիացի լորդ Կինրոսսի «Աթաթուրք» խորագիրը կրող մեծածավալ գրքի մասին : Ընդհանուր առմամբ դրական գնահատական տալով այդ աշխատությանը, պարբերականը, սակայն, սխալ էր համարում գրքում բերված այն տեղեկությունները, որոնք վերաբերում էին Զմյուռնիայում 1922 թ. սեպտեմբերին կատարված ոճրագործություններին: Հատուկ ծանոթագրության մեջ հանդեսը անհրաժեշտ համարեց նշել այն հանգամանքը, որ Կինրոսսը ճիշտ չէ, երբ հիմք ընդունելով Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների Պետական դեպարտամենտի տվյալները գրել է, թե Զմյուռնիայում 1922 թ. սեպտեմբերին զոհված հույների և հայերի ընդհանուր թիվը կազմել է ընդամենը 2000 մարդ: Հանդեսը ճիշտ չէր համարում գրքի հեղինակի նաև այն տեսակետը, որ քաղաքի համատարած հրդեհը իբր ծագել է պատահաբար:
    Առարկելով անգլիացի լորդին «Times»-ը պնդում էր, որ Զմյուռնիայում կատարված ջարդերի հետևանքով զոհերի թիվը եղել է 100000, իսկ ավերիչ հրդեհը կազմակերպել են քաղաքը գրաված թուրք զինվորները իրենց հրամանատարի ցուցումներով: Պարբերականում ասված էր. “The scandalous Smyrna massacre of 1922, in which 100000 Greeks and Armenians were allegedly consumed in a conflagration lit by the victorious Turks, is minimized by Kinross, who accepts the U. S. State Department’s conclusions: the death toll was about 2000 and the fire was started by accident” .
    Ամերիկյան նշանավոր հանդեսի այս իրավացի առարկությունները, իհարկե, չընդունեցին ո՛չ թուրքերը և ո՛չ էլ նրանց այլազգի «բարեկամները»: Արգելվեց շաբաթաթերթի այդ համարի տարածումը Թուրքիայում, ի պաշտպանություն Կինրոսսի հանդես եկան թուրքոֆիլ մի շարք հեղինակներ: Խոսենք դրանցից մեկի մասին:

    110-111 էջեր

    **********
    Չէ որ անժխտելի փաստերը խոսում են այն մասին, որ 1922 թվականի սեպտեմբերին Իզմիրում, թուրքական զորքերը իսկապես կոտորել են մոտ 100000 հույներ և հայեր և հրդեհել են նրանցով բնակեցված քաղաքի թաղամասերը: Իզմիրի կոտորածը և ջարդերը պատահական երևույթներ չէին: Այդ նույն թուրքական (քեմալական) զորքերը, ինչպես հայտնի է 1920–1921 թթ. Արևելյան (Անդրկովկասյան) Հայաստանում կոտորել են 198000 հայ (տե՛ս Советская историческая энциклопедия, հ. 1, Մ., 1961, էջ 753):

    112 էջ

    *************

    Զմյուռնիայում կատարված ոճրագործության ներկայացված պատկերը անվերապահ դարձնելու համար կարևոր ենք համարում այստեղ բերել երկար ժամանակ կեսարահայոց առաջնորդ եղած և հայագիտության ճանաչված վաստակավոր Տրդատ եպիսկոպոս Պալյանի նամակ-վկայությունը, ուր ներկայացվում էր իր տեսածն ու կրածը:

    ՊԱԼԵԱՆԻ ՆԱՄԱԿԸ ՎԻԵՆՆԱ՝ ԺԱՌԱՆԳԱՒՈՐԱՑ ՎԱՐԺԱՐԱՆԻ ԻՐ ՍԱՆ, ԱՏԱՄՆԱԲՈՅԺ ՎԱՀԱՆ ԻՍՊԷՉԷՐԵԱՆԻՆ

    Ես 1922 Սեպտեմբեր ամսոյ սկիզբները, Մաղնիսայէն Իզմիր իջած էի եղբօրս մէկ տունը բնակելու համար, կարծելով թէ Մուսթաֆա Քէմալը հոն գալու իսկ ըլլայ, Իզմիրի մէջ որեւէ դէպք չը պատահիր ու հանգիստ ժամանակ կ՛անցընենք, բայց դժբախտաբար մեր մտածումը պարապի ելաւ. Մուստաֆայ Քէմալի եւ իւր անօրէն զօրքերու վայրագութեան միջոցաւ ամենամեծ հալածումի, կողոպուտի ենթարկուեցայ, ինչպէս նաեւ բոլոր Հայերը. Իզմիրի մէջ տառապանքը մեծ էր, ամբողջ Հայոց թաղը կրակի տուին Քէմալի զօրքերը, կարգը երբ մեր թաղին եկաւ, ինչպէս ուրիշ տուներու կ՛ընէին, երեք չորս օթոմոպիլ բերին տունիս առջեւ, եւ իմ ամբողջ գոյքերս զորս բերած էի Մաղնիսայէն, դրամներս, նամակադրոշմի մեծ հաւաքածոյս, 30 տարիներէ ի վեր աշխատած ու ժողոված ազգագրական հաւաքածոյներս ու ուսումնասիրութիւններս, պարսկական երկու թանկագին գորգերս, վեղարներս, փիլոններս, փակեղներս, եպիսկոպոսական պնակէս, խաչ եւ ամբողջ հագուստներս ու զգեստեղէններս, թղթեայ եւ մագաղաթեայ հին ձեռագիր եւ 600 հատ գրադարանիս տպագիր գիրքերս, եղբօրս 40 պարկ չամիչը եւ տանը գոյքերը եւն. այդ օթոմոպիլներու մէջ լեցնելով առին տարին, եւ անմիջապէս ալ տունին մէկ ծայրէն կրակ տուին, ինչպէս ըսի՝ կ՛ընէին ուրիշ հայ տուներու ալ, որուն վրայ ստիպուեցայ առանց տեսնուելու տունէն փախչիլ աղտոտ միակ վերարկուով մը. այսպէս փողոցէ փողոց քանի մը օրեր ասդին անդին միայն հաց ուտելով թափառելէ յետոյ, վերջապէս քարափի վրայ տուն մը մտանք հանգստանալու համար. տասը տասնեւհինգ օր վերջը շատ դժուարութեամբ յունական շոգենաւ մը մտանք եւ հասանք Աթէնք, թէեւ օր մըն ալ զիս բանտարկեցին Իզմիր:
    Այժմ երեք ամիսներէ ի վեր կը մնամ Աթէնք թշուառ վիճակով, իմ այս վիճակս լսուելով Երուսաղէմէն, Կ. Պոլսէն, Բարիզէն, Եգիպտոսէն օգնութեան փոքր ինչ նպաստեր ղրկուած են, որով այժմ քիչ շատ հանգստութիւն մը ունեցայ, չը պիտի մոռնամ այդ բարիքները, որ կ՛ըլլան ինձ: Աթէնքի հայոց եկեղեցւոյն մէկ սենեակին մէջ այժմ օրերս կ՛անցնեմ խեղճ քրոջս հետ, որ կերակուրս կը պատրաստէ, որովհետեւ եղբայրս Իզմիրի մէջ կորսուեցաւ, իր մէկ փեսայով:
    ՏՐԴԱՏ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՊԱԼԵԱՆ

    29 ՅՈՒՆՈՒԱՐ 1923, ԱԹԷՆՔ, ՀԱՅՈՑ ԵԿԵՂԵՑԻ

    Յ. Գր. Եթէ կարելի է, այս նամակիս ամբողջ պարունակութիւնը հաղորդէ Վիեննայի Մխիթարեան վանուց միաբան Հայր Ներսէս Ակինեանին: Նոյն:
    Հատուածական հրատ. Ն. Ակինեանի.- ՀԱ, 1923, էջ 551-2:

    120-121 էջեր

    *************

    ՄՈՒՍՏԱՖԱ ՔԵՄԱԼ ՓԱՇԱՆ ԱՐԵՎՄՏԱՀԱՅԵՐԻ 1915-1916 թթ. ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ

    Ֆրանսիայի Ազգային ժողովի ստորին պալատի 1998 թ. մայիսին ընդունած որոշումը՝ ճանաչել հայերի ցեղասպանությունը, ինչպես հայտնի է, մեծ իրարանցում և աղմուկ առաջ բերեց Թուրքիայում: Երկրի պաշտոնական շրջանները հատկապես խիստ հարձակում սկսեցին բոլոր նրանց դեմ, ովքեր խոսում կամ գրում են այն մասին, թե 1915-1916 թթ. Օսմանյան կայսրությունում տեղի է ունեցել արևմտահայության ցեղասպանություն: Այսպիսի կարծիք ունեցողներին թուրքական իշխանությունները համարում են իրենց երկրի թշնամիներ:
    Զարմանալին, սակայն այն է, որ թուրք աղմկարարները «մոռանում են» այն իրողությունը, որ հայության Մեծ Եղեռնի փաստը դեռևս տասնյակ տարիներ առաջ հրապարակորեն ընդունել է նաև թուրք հայտնի նացիոնալիստ, Թուրքիայում այսօր գրեթե սրբացված Մուստաֆա Քեմալ Աթաթուրքը («թուրքերի հայրը»): Բանն այն է, որ թուրքական Հանրապետության հիմնադիր, նրա առաջին պրեզիդենտ Մուստաֆա Քեմալը 1926 թ. հունիսի 22-ին Անկարայում շվեյցարացի լրագրող Էմիլ Հիլդերբրանտի հետ ունեցած հարցազրույցի ժամանակ, խոսելով Օսմանյան կայսրությունում 1915-1916 թթ. տեղի ունեցած բարբարոսությունների մասին, ասել է. «Երիտթուրքերը պետք է պատասխան տային մեր հպատակ մի քանի միլիոն քրիստոնյաների համար, որոնք դաժանորեն աքսորվեցին իրենց հայրենի օջախներից և ոչնչացվեցին»: (Young Turkey Party, who should have been made to account for the lives of millions of our Christian subjects who were ruthlessly driven in masse from their homes and massacred):
    Այս տողերը տպագրվեցին «Լոս-Անջելես Իքզամիներ» թերթի 1926 թ. օգոստոսի 1-ի համարում: Անցել են շատ տարիներ, բայց ոչ ոք չի հերքել նշված հրապարակումը:
    Ֆրանսիացի հայտնի հրապարակախոս Պոլ դյու Վեուն իր մի շարք աշխատություններում և մասնավորապես «Ալեքսանդրետի աղետը» աշխատության մեջ, որ լույս է տեսել Փարիզում, ֆրանսերեն, 1938 թ., գրել է, որ Մուստաֆա Քեմալ փաշան 1919 թ. հունվարի 27-ին Ստամբուլի ռազմական դատարանում տված իր ցուցմունքներում երիտթուրքերի պարագլուխներ Էնվեր, Թալեաթ, Ջամալ փաշաների և նրանց գործակիցների մասին ասել է, որ «նրանք հաստատել էին բռնակալության բոլոր ձևերը, կազմակերպել տեղահանություն և կոտորած, նրանք այրել էին ծծկեր երեխաներին՝ նրանց վրա նավթ լցնելով, բռնաբարել կանանց և երիտասարդ աղջիկներին՝ ոտքերն ու ձեռքերը կապած ծնողների աչքերի առջև, խլել աղջիկներին հայրերից ու մայրերից, բռնագրավել շարժական ու անշարժ գույքը և Միջագետքում թշվառ վիճակում գտնվող մարդկանց աքսորել՝ ճանապարհին գործադրելով ամեն տեսակի դաժանություն: Նրանք նավակներ են նստեցրել հազարավոր անմեղ մարդկանց և ջրախեղդ արել ծովում: Իրենց մարդկանց միջոցով հայտարարել են մահմեդականություն ընդունելու անհրաժեշտություն… Սովահար ծերունիներին հարկադրում էին քայլել ամիսներով, քշում նրանց հարկադրական աշխատանքի… Կանանց նետում էին հասարակաց տներ. դնում նրանց այնպիսի պայմաններում, որոնք նախորդը չունեն ոչ մի ազգի պատմության մեջ»:
    Ինչպես տեսնում ենք, Մուստաֆա Քեմալն անվերապահորեն ընդունել է հայերի ցեղասպանության փաստը: Ինչո՞ւ: Համենայն դեպս ոչ այն պատճառով, որ նա եղել է Թուրքիայի թշնամի: Գուցե նա եղել է հայասե՞ր: Իհարկե, այդ ևս բացառվում է: Հանրահայտ է, որ 1920-1922 թթ. Քեմալ փաշան հայերի ու հույների նկատմամբ իրագործեց դաժան ցեղասպանության քաղաքականություն: Բավական է հիշել նախորդ բաժնում մեր բերած փաստերը, թե ինչպիսի բարբարոսություններ կատարեցին քեմալիստ ազգայնամոլները 1920-1921 թթ. Արևելյան Հայաստանում և 1922 թ. Իզմիրում (Զմյուռնիայում):

    122-123 էջեր

    **********

    ՔԵՄԱԼԱԿԱՆ ԶՈՐՔԵՐԻ ԲԱՐԲԱՐՈՍՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԱՐԵՎԵԼՅԱՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ 1920 Թ. ՎԵՐՋԻՆ ԵՎ 1921 Թ. ՍԿԶԲՆԵՐԻՆ

    1920 թ. աշնանը քեմալական Թուրքիայի արևելյան զորաբանակը, որի հրամանատարն էր ռասիստ Քյազիմ Կարաբեքիր փաշան, ներխուժելով Արևելյան Հայաստան, խնդիր ուներ ոչ միայն ոչնչացնել երկրի պետականությունը, այլև դաժանորեն իրագործել արևելահայության ցեղասպանությունը: Սակայն Անկարայից ստացված հրահանգների համաձայն ռազմաշունչ փաշան պետք է խիստ գաղտնի պահեր ջարդարարական այդ ծրագիրը և հանդես գար խաղաղասերի դիմակով: Հետաքրքիր է, որ, ինչպես ճիշտ նկատել է պատմաբան Վ. Դադրյանը 1995 թ. անգլերենով հրատարակված «Հայերի Գենոցիդի պատմությունը» իր ծավալուն աշխատության մեջ, թուրքական զորքերի այս արշավանքը մեծ ոգևորություն առաջացրեց արտասահման փախած երիտթուրքերի պարագլուխներ, հայության դահիճներ Թալեաթ, Էնվեր, Ջեմալ փաշաների և մյուսների շրջանում: Բնորոշ է, որ նրանք ողջույնի նամակներ հղեցին Կարաբեքիրին:
    Հայտնի է, որ քեմալիստները չկարողացան իրագործել իրենց նպատակը, քանի որ Խորհրդային Ռուսաստանի 11-րդ բանակը, վճռականորեն պաշտպանեց Ռուսաստանի դարավոր բարեկամ հայ ժողովրդին և ստիպեց հայության նոր ջարդարարներին հետ քաշվել Շիրակից և մյուս գավառներից: Բայց, դժբախտաբար, մինչ այդ թուրքական զորքերը այս անգամ էլ կատարեցին ոչ քիչ չարագործություններ ու բարբարոսություններ:
    Քեմալիստների կողմից Արևելյան Հայաստանում կատարած արյունոտ գործողությունների մասին հարուստ նյութեր են պահվում Հայաստանի Ազգային արխիվում: Ներկա պարագային, սակայն, տպագրում ենք նրանցից որոշ էջեր միայն: Դրանք կարևոր տեղեկություններ են պարունակում կատարված ողբերգական անցքերի և մասնավորապես այն զանգվածային կոտորածների մասին, որոնք տեղի ունեցան Ալեքսանդրապոլի, Ախալքալաքի գավառներում ու հարևան շրջաններում: Արժեքավոր են հատկապես Խորհրդային Հայաստանի իշխանության զանազան պաշտոնական մարմինների կողմից կազմված զեկուցագրերն ու տեղեկագրերը, կոտորածներից փրկվածների, ականատեսների ցուցմունքները և այլ նյութեր:
    Արխիվային նյութերում կան նաև օտարերկրյա քաղաքացիների հետաքրքիր վկայություններ: Ռումինացի Վասիլի Իոնեսկոն, որպես ականատես, գրել է Կարսում և Ալեքսանդրապոլում թուրքերի կողմից կատարված գազանությունների մասին: Ջաջուռի շրջանում տեղի ունեցած կոտորածների վերաբերյալ արժեքավոր տեղեկություններ են հայտնում Ղարաքիլիսայում գործող Ամերիկյան կոմիտեի ներկայացուցիչ Չարլզ Ֆ. Գրանտը, Վրաստանի կապի մինիստրության աշխատակից Կոստանոշվիլին և ուրիշներ:
    Հրապարակվող վավերագրերը պահվում են Հայաստանի Ազգային արխիվում: Առանձին դեպքերում մենք նրանցում կատարել ենք քննության առարկային չվերաբերող որոշ կրճատումներ, այդպիսիք նշանակելով կախման կետերով: Վավերագրերում խուսափել ենք հատուկ անունները կամ տերմինները միօրինակ դարձնելուց (Կարս, Ղարս, ասկյար, ասկեր ևն): Եթե փաստաթղթի թարգմանական լինելու վերաբերյալ նշում չենք կատարում, ուրեմն հրապարակվողը բնագիր է: Աշխատությունը մանրամասնություններով չծանրաբեռնելու համար ավելորդ նկատեցինք առանձին վավերագրերի ունեցած հրապարակումների մատենագիտություն կազմելը: Մեր աշխատություններին ծանոթ ընթերցողները գիտեն նրանց տեղը:

    125-126 էջեր
    *************

    Պատճեն

    ՀՍՍՌ Ալեքսանդրապոլի գավառի 2-րդ գավառամասի կոմիսարը Երևանի Հեղկոմին

    1 հունվարի 1921
    Քյավթառլու
    Թարգմանություն ռուսերենից

    Անցյալ 1920 թվականի դեկտեմբերի 26-ին Քյավթառլու ժամանեց թուրքական մի ջոկատ, բաղկացած 36-րդ թուրքական եգերական գնդից:
    Քեմալական շարժումը, որպես ազգային շարժում, սկզբից իսկ մեր առջև բաց արեց իր քաղաքական նպատակը՝ Հայաստանի ամայացնելը, լինի դաշնակցական, թե սովետական, անկախ կուսակցություններից՝ հայերի ոչնչացնելը…:
    Պարենամթերքները ամբողջովին տարված են, բոլոր անասունները՝ հափշտակված, մարդիկ սարսափահար փախել են անտառները, գյուղերը վերջնականապես ավերված են, սև ամպեր են կուտակվել հայկական տխրալի իրականության վրա, ոչնչանում է ժողովուրդը, ոչնչանում է հարստությունը, մոտենում է սովամահության դաժան ուրվականը, մանավանդ, որ առջևում ոչ մի լավ բան չի նախատեսվում…:

    Կոմիսար
    իսկականի հետ ճիշտ է՝
    ՀՍՍՌ պատգամավորության քարտուղար
    (ստորագրություն)
    7 մարտի 1921
    Մոսկվա
    ֆ. 114, ց. 2, գ. 43, թ. 21,
    նաև՝ Փաստաթղթերի ժողովածու, էջ 463:

    136-137 էջեր

    *************

    Կարսի շրջանից փախստական Գևորգ Գևորգյանցի վկայությունից

    24 հունվարի 1921
    Թարգմանություն ռուսերենից

    Կարսի շրջանում թուրքական գազանությունների մասին կարող եմ վկայել հետևյալը. առհասարակ թուրք-քեմալականները քրիստոնյաներին, բացի մոլոկաններից, վերաբերվում են թշնամաբար: Բոլոր երիտասարդները, ինչպես տղամարդիկ, այնպես էլ կանայք, թաքնվել են թուրքերից: Կարս քաղաքում այժմ կարելի է հանդիպել միայն ծերերի, որոնց հաճախ քշում են հարկադիր աշխատանքի: Հայերին Էրզրում ուղարկելու կապակցությամբ կասեմ հետևյալ փաստերը. Կարսը գրավելուց 5 օր անց, թուրքերը գերի ընկած բոլոր դաշնակ զինվորներին, թվով 1500 մարդ ուղարկեցին Էրզրում: Այնուհետև, բանտարկելով բոլոր երիտասարդներին, մոտ երկու հազար հոգու, ուղարկեցին 18 վագոնով:
    Ուղարկելուց հետո, ինչպես ասացի վերը, սկսեցին թալանել, բռնաբարել մնացածներին:
    Հունվարի 10-ին Կարս բերեցին բազմաթիվ վիրավորների և պառկեցրին տեղական հիվանդանոցներում: Վիրավորների ասածներից (իհարկե թուրք) թուրքերի և քրդերի միջև ինչ-որ տեղ կռիվներ են գնում, և վիրավորները այնտեղից են: Վերջին ժամանակներս ես վկա եղա, որ բազմաթիվ անասուններ, հացահատիկ Ալեքսանդրապոլից ուղարկեցին Կարս: Հունվարի առաջին օրերին Կարսից զորքեր ուղարկվեցին Արդահանի ուղղությամբ:
    …Առհասարակ քրիստոնյաների դրությունը անտանելի է: Ամեն թուրք զինվոր ու սպա իր պարտքն է համարում ամեն ինչը տնօրինել իր կամքով:

    ֆ. 114, ց. 2, գ. 33, թ. 43, թ. 71:

    143-144 էջեր

    ****************

    Քաղվածք
    Կապի աշխատակից Կոստանոշվիլու հայտագրից՝ ուղղված Վրացական ՍՍՌ Արտաքին գործերի Ժողովրդական կոմիսարին

    13 մայիսի 1921
    Թիֆլիս
    Թարգմանություն ռուսերենից

    …Ահա ինչպես է նկարագրում թուրքական զորքերի գործողությունները Ալեքսանդրապոլի Հեղկոմի նախագահ ընկ. Սարգսյանը…:
    Նոյեմբերի 7-ին, ժամը երեկոյան 10-ին Ալեքսանդրապոլ քաղաքի կայարանն ու բերդը գրավեցին թուրքերը: Նրանք բոկոտն էին, համարյա մերկ, նույն գիշեր հարձակվեցին կայարանամերձ մասի և բերդին մոտ գտնվող շրջանի խաղաղ բնակչության վրա: Առաջին իսկ վայրկյանից խախտվեցին հաշտության պայմանները և անարգվեց պատվի ու ունեցվածքի անձեռնմխելիության տարրական իրավունքը: Առաջին իսկ քայլերից պարզվեց, որ քաղաքը տրվել է հրոսակախմբերի քմահաճույքին: Թալանը շարունակվեց նաև ցերեկը նույնիսկ քաղաքի կենտրոնում, բայց ոչ այնպիսի արագությամբ, և ոչ այնպիսի չափերով, ինչպես ծայրամասերում:
    Վաղ առավոտից Քաղաքային ինքնավարությունը հեղեղվեց զանազան զորամասերի՝ հարյուրավոր փութ մթերքի պահանջներով, մինչդեռ կառավարության պահեստները համարյա թե դատարկ էին:
    …Թուրքերը հանեցին բոլոր հեռագրային սարքերը, քաղաքը անջատեցին ողջ աշխարհից և ձեռնամուխ եղան իրենց հրեշավոր ծրագրի իրագործմանը՝ մի ողջ ժողովրդի ոչնչացման ծրագրին: Բոլոր ճանապարհները քաղաքից գյուղ և հակառակը փակված էին: Ոչինչ չէր թույլ տրվում անցկացնել: Քաղաքում պարեն չկար. այստեղից մեկ եզրակացություն – ժողովրդին սպանել սովով: Արդյունքը թուրքերի համար փայլուն եղավ: Աղքատագույն բնակչությունը և փախստականները մահանում էին հարյուրներով: Դիակները հավաքելու համար կապելու միջոցները չէին բավարարում: Այդ միջոցառումը ուժեղ կերպով անդրադարձավ երեխաների վրա, որոնք մահանում էին փողոցներում: Դրան պետք է ավելացնել նաև մեր խստաշունչ ձմեռը՝ որևէ տեղից վառելիքի ներկրման արգելքով:
    Եթե մենք խոսում ենք ծրագրված գործողությունների մասին, որոնց նպատակն է մի ողջ ժողովրդի ոչնչացումը, ապա նկատի ունենք, բացի բացահայտորեն իրագործվող գազանություններից, նաև գաղտնի կարգադրություններ, խորամանկ գործելաձևեր, որոնք բերում են նույն նպատակին: Օրինակ, ամենօրյա հրամաններ՝ իբր աշխատանքի համար հարյուրավոր մարդիկ պահանջելը: Հավաքում էին անհաշիվ քանակի, մեծ մասամբ երիտասարդների, և ուղարկում Կարս, Սարիղամիշ, Էրզրում: Բոլորին մենք համարում էինք անդարձ զոհվածներ: Միայն առանձին անհատներ դուրս էին պրծնում և այն էլ մահվանը դիմադրելու ամենայն ունակությունը կորցրած: Փողոցներում հափշտակում էին տղամարդկանց, որոնք անհետ կորչում էին: Միայն հիմա են հայտնաբերվում նրանց դիակները ջրհորներում, փոսերում, ձորակներում, տների ավերակներում, գետերում և դաշտերում:
    Ես ականատես էի մի սարսափելի տեսարանի. Ալեքսանդրապոլից դեպի Ղարաքիլիսայի կայարանի ուղղությամբ, 20 վերստի վրա, թունելի վրա կա ձորակ, որը լցված է բացառապես կանանց ու երեխաների դիակներով: 1/2 վերստ հեռավորության վրա նրանք ցրված են բաց տեղում, և հոսող առվակը ամեն ժամ ի հայտ է բերում ավելի ու ավելի դիակներ: Մոտավոր հաշվումներով այնտեղ կա ոչ պակաս 1200 դիակ, չհաշված նրանց, որ դեռ չեն հայտնաբերվել ջրի տակից, բայց որոնց ձեռքերն ու ոտքերը երևում են հողի տակից: Վերքերը մեծ մասամբ գնդակի են կամ սվինի: Մարմնի դիրքից և շորերից կարելի է վստահորեն ասել, որ սպանված կանայք չեն խուսափել բռնությունից:
    Տեղական իշխանությունների կողմից կազմված հանձնաժողովի մոտավոր հաշվումներով քեմալականների կողմից Ալեքսանդրապոլ քաղաքի և գավառի ռազմական օկուպացիայի ժամանակ մարդկային կորուստները հետևյալն են.

    Տղամարդիկ
    սպանվածներ ………………… 30000
    վիրավորներ …………………. 20000
    գերիներ ………………………. 18000
    կախաղան հանվածներ ……… 25
    սովից մահացածներ …………. 10000

    Կանայք
    սպանվածներ …………………. 15000
    վիրավորներ ………………….. 10000
    բռնաբարվածներ ……………. 25000
    առևանգվածներ …………….. 2000
    սովից մահացածներ ………… 5000

    Աղջիկներ
    սպանվածներ …………………. 10000
    վիրավորներ ………………….. 5000
    բռնաբարվածներ ……………. 10000
    գերի տարվածներ …………… 3000
    սովից մահացածներ ………… 1000

    Երեխաներ
    սպանվածներ ………………… 5000
    վիրավորներ …………………. 3000
    սովից մահացածներ ……….. 10000

    Քեմալիստների վերաբերմունքը քաղաքացիների ունեցվածքի վերաբերյալ հաշվիչ հանձնաժողովի կողմից բնութագրված է հետևյալ կերպ.
    «Բայց առավել նողկալին այն էր, որ օրը ցերեկով, բայց նախօրոք կազմված ծրագրով սպաները, սայլերով ու ֆուրգոններով, թուրք զինվորների հետ, ներխուժում էին բնակիչների տները և վերցնում էին իրենից ինչ-որ արժեք ներկայացնող ամեն ինչ: Դա, նրանք ասում էին, վերցնում են որպես «փեշքեշ»:
    Նույն ճակատագրին արժանացան գավառից փախած բնակիչների ամբողջ անասունները…:

    ֆ. 114, ց. 2, գ. 169, թ. 10–12:

    159-162 էջեր

  2. «ԱԶԳ» , #177, 27/09/2008գրել է 29 Սեպտեմբեր 2008թ.-ին, ժամը 07:26

    ՔԵՄԱԼ ԱԹԱԹՈՒՐՔԸ ՀԱՅ ԿԱՆԱՆՑ ԵՎ ԵՐԵԽԱՆԵՐԻՆ ՈՉ ԹԵ ՓՐԿԵԼ Է, ԱՅԼ ՀԱՆԴԻՄԱՆԵԼ ՓՐԿՈՂՆԵՐԻՆ

    Անգլիական «Էկոնոմիստ» հանդեսը իզուր է փորձում արդարացնել նրան

    Սեպտեմբերի 26-ի համարում հայ-թուրքական հարաբերություններին անդրադարձել է նաեւ անգլիական «Էկոնոմիստ» հանդեսը եւ, ինչպես վկայում է BBC-ն, գրել է. «Ժամանակակից Թուրքիայի հիմնադիր Քեմալ Աթաթուրքն Առաջին համաշխարհային պատերազմի ընթացքում եւ պատերազմից հետո հարյուրավոր հայ կանանց եւ երեխաներին փրկել է օսմանյան ստորաբաժանումների զանգվածային կոտորածներից»:

    Հանդեսը անդրադարձ է կատարել նաեւ նախագահ Աբդուլլահ Գյուլի երեւանյան այցին, նշելով, որ հայ-թուրքական հարաբերություններում հավանական տեղաշարժը կփոխի ուժերի հարաբերակցությունը Կովկասում, ապա եւ ավելացրել է. «Հայաստանի հետ հարաբերությունների կարգավորումը կնպաստի տարածաշրջանում Թուրքիայի հեղինակության աճին: Դա միաժամանակ կարող է կանխել 1915-ի կոտորածները իբրեւ ցեղասպանություն բնութագրող բանաձեւի անցկացումը ԱՄՆ-ի Կոնգրեսում: Այս հանգամանքը, ինչ խոսք, կվշտացնի ցեղասպանության միջազգային ճանաչման համար պայքարող հայկական սփյուռքին, որտեղ ոմանք երկու երկրների մերձեցումը համարում են պատմությունը վերանայելու միջոցով Թուրքիայի արդարացմանը նպատակամղված «թուրքական թակարդ»: Հիրավի Թուրքիայում «բազեները» ճնշում են գործադրում Հայաստանի վրա, որ կատարելապես հրաժարվի ցեղասպանության մասին հիշատակելուց: Ավելին, նրանք պահանջում են, որ Հայաստանի հետ հարաբերությունների բարելավումը պայմանավորվի Լեռնային Ղարաբաղի հիմնահարցում առաջընթացի արձանագրման նախապայմանով: Սակայն Գյուլն առնվազն վճռական է` շարունակելու բռնած ուղին»:

    Գյուլի վճռականությունը կերեւա ժամանակի ընթացքում: Սակայն Քեմալ Աթաթուրքը Առաջին համաշխարհային պատերազմի ընթացքում հարյուրավոր հայ կանանց եւ երեխաներին ոչ թե փրկել է, այլ անգլո-ամերիկյան զորքերի ճնշման տակ Սիրիայից նահանջելու ճանապարհին Հալեպում կոպտորեն հանդիմանել է Ջեմալ փաշայի հրահանգով «տեղահանված հայերի տեսուչ» նշանակված Հասան Ամջային, ասելով. «Բանակի թիկունքում մի՞թե վտանգավոր չեք համարում այսքան մեծաքանակ հայերի կերակրումը»: Այս փաստը 2007-ի օգոստոսի 19-ին «Հասան Ամջա» վերնագրով հոդվածում արձանագրել է «Բիրգյուն» թերթի հեղինակ Ումիթ Բայազօղլուն:

    Համաշխարհայինի ավարտին Քեմալ Աթաթուրքն արդեն իր շուրջն է համախմբել Հայոց ցեղասպանությունը ծրագրած իթթիհաթական ղեկավար գործիչներին, անմիջականորեն իրականացրած «Հատուկ կազմակերպության» մարդասպաններին, որոնց ղեկավար Նազիմը ներառյալ, եւ Ազգային մեծ ժողովի պատգամավորի կարգավիճակ է շնորհել հայ ժողովրդի այն դահիճներին, որոնց` հայերի զանգվածային կոտորածներին անմիջականորեն մասնակցելու մեղադրանքով օսմանյան ռազմական ատյանը 1919-ին դատապարտել էր, իսկ անգլիական զորահրամանատարությունը, ելնելով ատյանի դատապարտման վճռից, նրանց աքսորել էր Մալթա:

    Ավելին, Աթաթուրքը Քյազիմ Կարաբեքիրին բառացիորեն հրամայել է. «Բարոյապես եւ ֆիզիկապես ոչնչացնել Հայաստանը»: Ի դեպ, ինքը նույնպես «Իթթիհաթ վե թերաքքի» կուսակցության ղեկավար կազմում էր, 1908-ի երիտթուրքական հեղափոխությունն իրականացնող «Սալոնիկյան» բանակի հրամանատարներից, այնուհետեւ ծառայել էր նաեւ «Հատուկ կազմակերպությունում»:

    Հ. ՉԱՔՐՅԱՆ

  3. «Արարատ» ՌԿ-ի մեկնաբանությունըգրել է 29 Սեպտեմբեր 2008թ.-ին, ժամը 09:25

    Отрывки из книги Нерсес Мкртчяна “Неопровержимые документы о Геноциде Армян” , Ереван 2005

    *********

    ПОЛЕМИКА ПО ПОВОДУ ИЗМИРСКОЙ ТРАГЕДИИ 1922 ГОДА
    (К 70-ЛЕТИЮ РЕЗНИ АРМЯНСКОГО И ГРЕЧЕСКОГО НАСЕЛЕНИЯ ИЗМИРА)

    В первых числах апреля 1965 года известный американский журнал “Таймс” (“Times”) напечатал рецензию на объемистую книгу англичанина лорда Кинросса “Ататюрк” . Дав в общих чертах оценку этой работы, журнал, однако, считает, неверными приведенные в книге сведения, касающиеся совершенных в Измире в 1922 году преступлений. В специальном комментарии журнал счел необходимым указать, что Кинросс неправ, когда взяв за основу данные Государственного департамента Соединенных Штатов Америки, пишет, что общее число погибших в Измире в сентябре 1922 года греков и армян составило всего 2000 человек. Журнал считал неверным и представление авторов о том, что будто большой пожар в городе возник случайно.
    Возражая лорду Кинроссу “Times” утверждает, что число людей, погибших в результате организованной в Измире резни, составляло 100000, а разрушительный пожар осуществили по приказанию своих командиров захватившие город турецкие солдаты. В журнале говорится: “The scandalous Smyrna massacre of 1922, in which 100000 Greeks and Armenians were allegedly consumed in a conflagration lit by the victorious Turks, is minimized by Kinross, who accepts the U. S. State Department’s conclusions: the death toll was about 2000 and the fire was started by accident” .
    Разумеется эти справедливые возражения известного американского журнала не приняли ни турки, ни их иностранные “друзья”. Было запрещено распространение этого номера ежедельника в Турции, в защиту Кинросса выступил ряд авторов туркофилов.

    стр. 272-273

    *********

    ПИСЬМО, НАПРАВЛЕННОЕ ПАЛЯНОМ В ВЕНУ, СВОЕМУ УЧЕНИКУ, ВОСПИТАННИКУ УЧИЛИЩА ЖАРАНГАВОРАЦ, ДАНТИСТУ ВААНУ ИСПЕЧЕРЯНУ.

    В первых числах сентября 1922 года я прибыл из Магнисы в Измир с намерением остановиться в доме моего брата, полагая, что даже если Мустафа Кемаль войдет в Измир, там не произойдет никаких инцидентов, и мы спокойно переждем там, однако наши помыслы, к несчастью, оказались напрасны. От варварства Мустафы Кемаля и его беззаконных войск я, как и все армяне, подвергся величайшим гонениям и грабежу. Страдания Измира были велики, войска Кемаля предали огню весь армянский квартал; когда очередь дошла до нашего квартала, то, как это делалось с другими домами, так же и к моему дому было подогнано три-четыре автомобиля, и все привезенное мной из Магнисы имущество–деньги, большую коллекцию марок, собранные и исследованные более чем за 30 лет этнографические материалы, два моих дорогих персидских ковра, мои клобуки, пилоны, повязки, епископский панагий, крест и все облачения, и ризы, бумажные и пергаменные древние рукописи и 600 печатных книг, 40 мешков изюма, принадлежавших моему брату и также домашнюю утварь, и прочее, погрузив все в автомобили, взяли и увезли, а дом тотчас же, поднеся с одного края огонь, подожгли, и, как я сказал, так поступали с домами и других армян. Оттого я был принужден незаметно бежать из дома в одном грязном пальто; так поскитавшись несколько дней по улицам, пробавляясь одним хлебом, мы пришли наконец в какой-то дом на утесе, где передохнули, а дней через десять–пятнадцать мы с большими трудностями попали на греческое судно и добрались до Афин. И еще, в один из дней в Измире я был арестован.
    Теперь более трех месяцев я пребываю в Афинах в жалком положении. Узнав об этих моих обстоятельствах мне в помощь прислали небольшие средства из Иерусалима, Константинополя, Парижа, Египта, отчего я и обрел теперь некоторый покой, и я не забуду эти милости, что были сделаны мне. Теперь я провожу свои дни в одной из келий при армянской церкви в Афинах, вместе со своей бедной сестрой, которая готовит мне пищу, а брат мой пропал в Измире, со своим зятем.
    ЕПИСКОП ТРДАТ ПАЛЯН

    29 ЯНВАРЯ, 1923. АФИНЫ. АРМЯНСКАЯ ЦЕРКОВЬ

    P. S. Если возможно, содержание моего письма целиком передай члену конгрегации Венских Мхитаристов отцу Нерсесу Акиняну.

    Издано в извлечениях Н. Акиняном.–

    стр. 282-283

    ************

    МУСТАФА КЕМАЛЬ ПАША О ГЕНОЦИДЕ ЗАПАДНЫХ АРМЯН В 1915-1916 гг.

    Принятое в мае 1998 г. решение нижней палаты Национального собрания Франции – признать Геноцид армян, вызвало как известно, большой переполох и шум в Турции. Официальные круги страны выступили с резкими нападками против тех, кто говорит или пишет о том, что в 1915-1916 гг. в Османской империи был совершен Геноцид западных армян. Турецкие власти считают врагами Турции всех, имеющих такое мнение.
    Однако возникает вопрос: почему в Турции “забывают”, что еще в 1926 г. факт Геноцида армян публично признал также ярый националист турок, почти обожествленный в современной Турции Мустафа Кемаль Ататюрк (“отец турок”). Дело в том, что основатель Турецкой республики и ее первый президент Мустафа Кемаль 22 июня 1926 г. в Анкаре в интервью, данном швейцарскому журналисту Эмилю Гильдербранту, говоря о варварствах младотурок в 1915-1916 гг., подчеркнул: “Младотурки должны были ответить за несколько миллионов наших подданных-христиан, которые были жестоко изгнаны из своих родных очагов и уничтожены”. (Young Turkey, who should have been made to account for the lives of millions of our Christian subjects who were ruthlessly driven in masse from their homes and massacred).
    Эти строки были опубликованы в газете “Лос-Анжелес Игзаминер” от 1 августа 1926 г. Прошло много лет, но никто не опроверг эту публикацию.
    Известный французский публицист Поль дю Вэу в ряде своих исследований, в частности, в работе “Бедствие Александретты”, вышедшей в Париже в 1938 г. на французском языке, писал, что Мустафа Кемаль паша 27 января 1919 г. в своих показаниях, о главарях младотурок Энвере, Талаате, Джемале и их соучастниках, данных на военном трибунале в Стамбуле, говорил что “они установили все виды деспотии организовали депортацию и резню, сжигали грудных младенцев, обливая их керосином, насиловали женщин и молодых девушек на глазах у связанных по рукам и ногам родителей, вырывали девочек из рук отцов и матерей, отбирали движимое и недвижимое имущество и высылали находившихся в Месопотамии в жалком положении людей, применяя в дороге всевозможные жестокости. Они сажали тысячи невинных людей в лодки и топили их в море. Через своих людей они объявили о необходимости принятия мусульманства… Они заставляли оголодавших стариков месяцами идти, погоняя их на принудительные работы…Женщин бросали в публичные дома, ставили их в такие условия, которые не имели прецедента в истории ни одного народа”.
    Как видим, Мустафа Кемаль безоговорочно принимал факт Геноцида армян. Почему? Во всяком случае не потому, что был врагом Турции. Может быть он был арменофилом? Это, разумеется, тоже исключено. Общеизвестно, что в 1920-1922 гг. Кемаль паша осуществил против армян и греков политику жестокого Геноцида. Достаточно вспомнить лишь приведенные в предыдущей главе факты о варварствах совершенных кемалистами-националистами в 1920-1921 гг. в Западной Армении и в 1922 г. в Измире (Смирне).

    стр. 283
    ************

    ЗЛОДЕЯНИЯ КЕМАЛИСТСКИХ ВОЙСК В ВОСТОЧНОЙ АРМЕНИИ В КОНЦЕ 1920,
    В НАЧАЛЕ 1921 гг.

    Осенью 1920 года восточная армия кемалистской Турции, которой командовал шовинист и расист Кязим Карабекир паша вторглась в Восточную Армению, имея целью не только уничтожить государственность страны, но и осуществить Геноцид восточных армян. При этом, согласно полученным из Анкары распоряжениям, эти преступные планы воинствующий паша должен был держать в строгой тайне, являясь под маской миротворца. Как верно заметил историк В. Дадрян, в вышедшем в 1995 году на английском языке объемистом труде “История Геноцида армян”, этот поход турецких войск вызвал большое воодушевление среди бежавших за границу младотурецких главарей, палачей армянского народа– Талаата, Энвера, Джемала паши и других. Примечательно, что они послали Карабекиру приветственные послания.
    Известно, что кемалистам не удалось осуществить свое намерение, так как 11 Армия Советской России решительно встала на защиту векового друга России – армянского народа и заставила отступить из Ширака и других областей этих новых губителей армян. Но, к сожалению, турецкие войска и на этот раз успели совершить немало злодеяний и варварств.
    О кровавых действиях кемалистов в Восточной Армении сохранился богатый материал в Национальном архиве Армении. В данной публикации, однако, мы представляем только часть из них. Они содержат важные сведения о трагических событиях и, в частности, о массовых убийствах, происшедших в Александрапольской и Ахалкалакской провинциях и соседних районах. Особенно ценны доклады и отчеты, составленные различными официальными органами власти Советской Армении, а также показания людей спасшихся от погромов, очевидцев и другие материалы.
    Архивные материалы содержат также интересные свидетельства иностранных граждан. Румын Василий Ионеско описал как свидетель зверства, совершенные турками в Карсе и Александраполе. Об убийствах имевших место в Джаджурском районе сообщает важные сведения представитель действующего в Каракилисе американского комитета Чарльз Ф. Грант, сотрудник министерства связи Грузии – Костаношвили и другие. Публикуемые документы хранятся в Национальном архиве Армении. Издаваемые документы хранятся в Национальном архиве Армении. В отдельных случаях в них сделаны небольшие, не относящиеся к предмету обсуждения сокращения, отмеченные оттожем. Мы избежем унифицирования собственных имен и терминов. Если не отмечается, что документ переведен на русский, значей представлен оригинал. Отсутствие примечаний о том, что документ представлен в переводе, означает, что публикуется подлинник.

    стр. 286-287

  4. Անուշգրել է 29 Սեպտեմբեր 2008թ.-ին, ժամը 21:51

    Բրիտանացիներն անկասկած, հետամուտ իրենց գլոբալ և գաղութատիրական քաղաքականությանը, փորձում են ուղեղների լվացում կատարել Հայաստանում նույնպես և նախապատրաստել, որ մենք ևս խոնարհվենք Թուրքիայի հոր հուշարձանի առջև` Թուրքիա այցելելիս: Կարծում եմ, որ Հայաստանի նախագահը պետք է լրջորեն խորհի այդ մասին: Հայաստանում Ծիծեռնակաբերդի լույսերն անջատեցին, իսկ եթե թուրքերը վառեն լույսերը Թուրքիայում և նրանից պահանջեն ծաղկեպսակ դնել Աթաթուրքի շիրիմին: Չէ, որ նրանք շարունակում են վարել անկանխատեսելի քաղաքականություն, ինչպես միշտ են արել:

    Եթե նույնիսկ Աթաթուրքն օգնել է հատուկենտ հայերի, դա ոչինչ չի նշանակում, չէ որ նրա քաղաքականության արդյունքում հայերը կորցրել են իրենց գենոֆոնդը և հայրենիքը: Կարծում եմ, հայ ժողովուրդը հոգնել է այդ անհեթեթ պատմություններից: Իսկ թե ինչու է Հայկ Դեմոյանը զբաղվում այդ նյութերի ուսումնասիրությամբ, կարծում եմ հայ հանրությունն իրավունք ունի ավելին իմանալու, և ոչ Էկոնոմիստ պարբերականից: Արժե հատկապես իմանալ, թե արդյոք այդ ուսումնասիրության համար թանգարանը ֆինանսավորում է ստանում Հայաստանի պետական բյուջեից, թե որևէ անհայտ դրամաշնորհատուից:

  5. Aramգրել է 02 Հոկտեմբեր 2008թ.-ին, ժամը 17:27

    Ну что тут говорить о турках и о турции. Они всегда были фальшивыми и двуликими, И таким образом всегда шли вперед и добивались своей цели. Сейчас действуют таким же образом, нам просто надо быть осторожным во всех отношениях. Народная мольва гласит: “Когда турок чувствует, что не может победить тебя, он льстиво целует твою руку, предлагая свою дружбу и братство, естественно ты расслабляешься и притупляется твое чувство ОПАСНОСТИ. Он потом легко схватывает твою голову, а душит через ШЕЮ.

  6. Aramգրել է 02 Հոկտեմբեր 2008թ.-ին, ժամը 17:43

    “Ես ականատես էի մի սարսափելի տեսարանի. Ալեքսանդրապոլից դեպի Ղարաքիլիսայի կայարանի ուղղությամբ, 20 վերստի վրա, թունելի վրա կա ձորակ, որը լցված է բացառապես կանանց ու երեխաների դիակներով: 1/2 վերստ հեռավորության վրա նրանք ցրված են բաց տեղում, և հոսող առվակը ամեն ժամ ի հայտ է բերում ավելի ու ավելի դիակներ: Մոտավոր հաշվումներով այնտեղ կա ոչ պակաս 1200 դիակ, չհաշված նրանց, որ դեռ չեն հայտնաբերվել ջրի տակից, բայց որոնց ձեռքերն ու ոտքերը երևում են հողի տակից: Վերքերը մեծ մասամբ գնդակի են կամ սվինի: Մարմնի դիրքից և շորերից կարելի է վստահորեն ասել, որ սպանված կանայք չեն խուսափել բռնությունից:”

    __________________________________________________________

    Это ущелье называется “hзази дзор” Около села ЛУСАХПЮР, Спитакского р-она. И вышесказанное ЧИСТАЯ ПРАВДА, об этом можно узнать у старожилов этого села…….