«Ֆորին Փոլիսի Ջոռնլ», 13 մայիսի, 2009թ.
Աղբյուրը` Foreign Policy Journal
Միքի Զ. (Mickey Z.)

Գրող, ակտիվիստ Դավիթ Բոյաջյանի հետաքննողական հոդվածներն ու նյութերը հրապարակվել են Հայաստանի, ԱՄՆ-ի, Եվրոպայի և Մերձավոր Արևելքի հայկական պարբերականներում, իսկ «Նյութոն թեբ» (Newton Tab) և «Յու Էս Էյ արմինիըն լայֆ» (USA Armenian Life) թերթերն ընդգրկել են նրան «2007թ. տասը լավագույն նյուզմեյքերների» շարքում: Այսպիսով, երբ անցած ամիս Բարաք Օբաման այցելեց Թուրքիա, թվաց, թե լավ ժամանակ է Հայոց Ցեղասպանության հարցի շուրջ նոր նախագահի մոտեցման մասին Բոյաջյանի կարծիքը հարցնելու համար:

Միքի Զ. – Այս տարվա ապրիլին նախագահ Բարաք Օբաման դրժեց իր նախընտրական #511 խոստումը, այն է` որպես ԱՄՆ նախագահ ուղղակիորեն ճանաչել Հայոց Ցեղասպանությունը: Ի՞նչ տեղի ունեցավ նրա այցից հետո: Ի՞նչ հետևանքներ ունեցավ փաստը, որ նա դրժել էր իր խոստումը:

Դավիթ Բոյաջյան – Նախագահ Օբաման Թուրքիա այցելեց ապրիլի 6-ից 7-ը: Թուրքիայում, անդրադառնալով 1915-1923թթ. Օսմանյան Կայսրության կողմից իրականացված 1.5 միլիոն հայերի կոտորածին, նա չարտասանեց «ցեղասպանություն» բառը: Այն ժամանակ, երբ Օբաման դեռ նախագահի թեկնածու էր, նա մի քանի անգամ խոստացել էր դա անել: Թուրքիայում նրա այն հայտարարությունը, թե ինքը «չի փոխել իր տեսակետը» (նկատի ուներ, որ շարունակում է կարծել, որ ցեղասպանություն է տեղի ունեցել) նույնպես «ցեղասպանություն» բառն արտասանելու խոստման դրժում էր: Դա բառամարզության և քաղաքական երկերեսանիության օրինակ է, որը կարելի է ուսումնասիրել քաղաքագիտության դասընթացներում: Օբամայի դրժած խոստումն ակնհայտորեն նվազեցրեց նրա հանդեպ վստահությունը: Նույնը վերաբերում է նաև փոխնախագահ Ջո Բայդենին և պետքարտուղար Հիլարի Քլինթոնին, որոնք սենատոր եղած ժամանակ սատարում էին Հայոց Ցեղասպանության մասին բանաձևի ընդունմանը: Դրանից հետո նրանք անամոթաբար լռում են: Դոտկոր Սամանտա Փաուերը նույնպես պետք է ամաչի: Նա Ազգային անվտանգության խորհրդի` ցեղասպանության հարցերով փորձագետն է, Փուլիցերյան մրցանակի դափնեկիր: Քարոզարշավի ընթացքում, երբ նա Օբամայի խորհրդականն էր, տեսաուղերձ պատրաստեց, որում ասում էր, որ նախագահ ընտրվելու դեպքում Օբաման անպայման կճանաչի Ցեղասպանությունը: «Ես եմ ձեզ խոստանում»,- ասում էր նա:
Ներողամտությունը ցեղասպանությունը հերքող այնպիսի երկրի նկատմամբ, ինչպիսին Թուրքիան է, վատ քաղաքականություն է, քանզի դա հուշում է, որ կարելի է առանց հետևանքների ցեղասպանություն իրագործել: Ներողամտությունը նաև թուլացնում է վստահությունը մարդու իրավունքների պաշտպանության, ինչպես նաև ցեղասպանությունների կանխման ոլորտում առաջատար լինելու ԱՄՆ ցանկության նկատմամբ: Որքան էլ թուրքական լոբբին փորձի հակառակը համոզել ԱՄՆ-ին, Հայոց Ցեղասպանության ճանաչումը չի վնասի ԱՄՆ-ի ազգային շահերին: Թուրքիան ԱՄՆ-ից կախված է սպառազինության համակարգերի, Արժույթի միջազգային հիմնադրամից ստացած միլիարդների հասնող վարկերի, ՆԱՏՕ-ի տված անվտանգության երաշխիքների, Եվրամիությունում Թուրքիայի անդամակցության հարցում ԱՄՆ-ի աջակցության և շատ այլ պատճառներով: Հայոց Ցեղասպանությունը ճանաչել է 20 երկիր, այդ թվում` Կանադան, Ֆրանսիան և Շվեյցարիան, ինչպես նաև ԵՄ և ԵԽ խորհրդարանները: Որպես վրեժխնդրություն՝ դրանցից ոչ մեկը չի զգացել ավելին, քան թուրքական կատաղության նոպան:

Մ.Զ. – Ապրիլի 24-ին նշվող Հայոց Ցեղասպանության զոհերի հիշատակման օրից երկու օր առաջ Թուրքիան և Հայաստանը հայտարարեցին, որ համաձայնության են եկել հարաբերությունների կարգավորման «ճանապարհային քարտեզի» շուրջ: Ո՞րն էր այս ամսաթվի ընտրության նշանակությունը: Ի՞նչ է պարունակում այդ «ճանապարհային քարտեզը»:

Դ.Բ. – Կուլիսներում ԱՄՆ պետդեպարտամենտն արդեն երկար ժամանակ ճնշում էր գործադրում Հայաստանի վրա` համոզելով, որպեսզի վերջինը համաձայնի Թուրքիայի հետ հարաբերությունների կարգավորման այսպես կոչված «ճանապարհային քարտեզին» մինչև նախագահ Օբաման կարտասաներ «ապրիլի 24-ի ուղերձը», որն ավանդաբար անում են ԱՄՆ նախագահները Հայոց Ցեղասպանության հիշատակման օրը: Ապրիլի 22-ին հրապարակված «ճանապարհային քարտեզը» քաղաքական պատրվակ էր Օբամայի համար, որպեսզի նա ապրիլի 24-ին չօգտագործի «Ցեղասպանություն» բառը: Այսինքն` հիմա, երբ գոյություն ունի հարաբերությունների կարգավորման «ճանապարհային քարտեզ» (կարևոր չէ, թե որքան անորոշ ու շտապողաբար է այն կազմված), Օբաման կարող էր ասել, որ չի ցանկանում «Ցեղասպանություն» բառն արտասանելով վշտացնել Թուրքիային և փչացնել թուրք-հայկական բանակցությունները, որոնք ներկայացվում էին որպես շատ նուրբ բանակցություններ: Նկատենք, որ այս հարցի շուրջ Օբաման ամերիկահայերի հետ չի խորհրդակցել: Այսքանը խոստումների և բարոյական սկզբունքների մասին: Ամոթ է, որ Օբաման միայն Թուրքիայի դեմքը փրկելու համար ոչ միայն դրժեց իր խոստումը, այլև կոպիտ քամահրանք ցուցաբերեց այն (ոչ միայն հայ) ակտիվիստների նկատմամբ ովքեր երկար տարիներ տքնաջան աշխատել են ցեղասպանության ճանաչման գործի համար:
Հայաստանը միշտ էլ ասել է, որ ինքը պատրաստ է առանց նախապայմանների կարգավորել հարաբերությունները Թուրքիայի հետ, ներառյալ Թուրքիայի կողմից Հայաստանի հետ սահմանի բացումը: Մինչդեռ հանկարծ Հայաստանին նախապայմաններ են պարտադրում այդ «ճանապարհային քարտեզում»: Ըստ թուրքական մամուլի` «ճանապարհային քարտեզը» ենթադրաբար պարունակում է հետևյալ նախապայմանները. Հայաստանը համաձայնում է Հայոց Ցեղասպանության իսկությունն ուսումնասիրող (այո, դուք ճիշտ եք լսել) համատեղ հանձնաժողովի ստեղծմանը, Հայաստանը պաշտոնապես ճանաչում է Թուրքիայի այսօրվա սահմանները (որը ներառում է նաև հայերի հայրենիքը) և, հնարավոր է նաև, Հայաստանն ընդունում է Թուրքիայի միջնորդությունը հայկական վիճահարույց տարածքի՝ Ղարաբաղի վերաբերյալ հայ-ադրբեջանական հակամարտությունում (ինչն անհեթեթ է, քանի որ Ադրբեջանը և Թուրքիան դաշնակիցներ են): Ստացվում է, որ Հայաստանի նախագահը, որի ընտրական լեգիտիմությունը հարցականի տակ է, այս բանակցություններում տեղի է տվել Թուրքիայի, Արևմուտքի և, հավանաբար, նույնիսկ Ռուսաստանի ճնշմանը: Քանի որ Հայաստանի նախագահը խնդիրներ ունի իր լեգիտիմության հետ, նա հաշվի չի առնում իր սեփական ժողովրդի կողմից հնչող մտավախությունները «ճանապարհային քարտեզի» վերաբերյալ:

Մ.Զ. – ԱՄՆ վարչակազմը և լրատվամիջոցների մեծ մասը ստիպում էին մեզ հավատալ, որ Թուրքիան ձգտում է «հաշտվել» Հայաստանի հետ: Արդյո՞ք «հաշտեցումն» իսկապես հնարավոր է, կամ գուցե մենք ճիշտ չե՞նք հասկացել, թե ինչ է կատարվում:

Դ.Բ. – Հայ-թուրքական հարաբերությունների վերաբերյալ «հաշտեցում» բառը հիմնականում հորինել են ամերիկացի ստրատեգները, նրանց գործակալները և առաջատար լրատվամիջոցները, որոնց նրանք ուղղորդում են: ԱՄՆ-ը և Եվրոպան ուզում են տեսնել առավել կայուն Կովկաս (այսինքն` Հայաստան, Ադրբեջան և Վրաստան)` բաց սահմաններով: Բաց սահմանները հնարավորություն կտան ավելի շատ գազատարներ ու նավթամուղեր կառուցել, որոնք Կասպից ծովից կուղղվեին արևմուտք` դեպի Թուրքիա, այնտեղից էլ դեպի էներգիայի ծարավ Եվրոպա և Իսրայել: ԱՄՆ-ը և Եվրոպան չեն ուզում հարցն այդքան կտրուկ դնել, այդ պատճառով էլ նրանք ասում են, թե Հայաստանն ու Թուրքիան «հաշտվում» են և այդպիսով լուծում իրենց խնդիրները: 1993թ. Թուրքիան Հայաստանի հետ սահմանը փակեց` աջակցություն ցույց տալով իր դաշնակից Ադրբեջանին, որն այդ ժամանակ պատերազմում էր Հայաստանի դեմ Ղարաբաղի հարցով` պատմականորեն հայաբնակ ինքնավար տարածք Ադրբեջանի կազմում, որը Ստալինը հանձնեց Ադրբեջանին: Թուրքիային նաև կատաղեցնում է այն, որ Հայաստանը և աշխարհով մեկ սփռված հայերը պահանջում են, որպեսզի Թուրքիան ճանաչի հայերի դեմ գործած ցեղասպանությունը:
Թուրքիան պետք է ճանաչի Ցեղասպանությունը, այլապես նրա և Հայաստանի միջև երբեք խաղաղություն չի լինի: Թեև Հայաստանի կառավարությունը Ցեղասպանությունից բխող որևէ տուգանք կամ տարածք չի պահանջում, շատ հայեր հենց այդպիսի նպատակ ունեն: Նրանք վկայակոչում են 1920թ. Սևրի պայմանագիրը, ըստ որի հայերն ինքնիշխանություն էին ստանում հայկական այն հողերի նկատմամբ, որտեղ Թուրքիան իրականացրեց Ցեղասպանությունը, և որոնք դրանից հետո համարվեցին Թուրքիայի արևելյան շրջաններ:

Մ.Զ. – Կովկասի երկրները Հայաստանը, Վրաստանը և Ադրբեջանն են: Ամերիկացիների մեծ մասը, ներառյալ` հիմնական լրատվամիջոցները, չեն կարողացել քարտեզի վրա գտնել այս երեք փոքրիկ պետությունները: Ինչո՞ւ են այս երեք փոքրիկ երկրներն այդքան հետաքրքրում Ռուսաստանին և ԱՄՆ-ին, ընդ որում, վերջինը հազարավոր մղոններ հեռու է տարածաշրջանից:

Դ.Բ. – Կովկասն իսկապես Երկրորդ սառը պատերազմի` ԱՄՆ-ի և Ռուսաստանի միջև առկա հակամարտության էպիկենտրոնն է: ԱՄՆ-ը՝ Եվրոպայի և ՆԱՏՕ-ի ռազմական դաշինքի հետ միասին, դիտում է Հայաստանը, Վրաստանը և Ադրբեջանը որպես միջնորդ Արևմուտքի և Կասպից ծովի շրջակայքի գազով ու նավթով հարուստ շրջանների միջև: Արևմուտքն արդեն գազատարներ ու նավթամուղեր է կառուցել, որոնք Ադրբեջանից Վրաստանի տարածքով հասնում են Թուրքիա, այնտեղից էլ` Արևմուտք: ԱՄՆ-ը ցանկանում էր, որպեսզի այս և ապագա խողովակաշարերը շրջանցեն Ռուսաստանը և Իրանը, որովհետև այդ երկու երկրները կարող էին փակել այդ խողովակաշարերը ԱՄՆ-ի և այլոց վրա ճնշում գործադրելու նպատակով: Հետևաբար, խողովակաշարերի միակ հնարավոր երթուղին մնում է այն մեկը, որն անցնում է Վրաստանի և Հայաստանի տարածքով: Սակայն Թուրքիան Հայաստանի հետ իր սահմանը փակեց 1993թ., իսկ Ադրբեջանն ավելի վաղ էր փակել Հայաստանի հետ սահմանը իր և Ղարաբաղի միջև հակամարտության պատճառով, որը դե ֆակտո հայկական տարածք է: Հետևաբար Վրաստանը մնաց միակ վայրը, որտեղով կարող էին անցնել Արևմուտքի խողովակաշարերը: Անցած տարվա ռուս-վրացական պատերազմից հետո, սակայն, ավելի հրատապ է դարձել այլընտրանքային երթուղու բացումը: Սրանով էլ հիմնականում բացատրվում է այն փաստը, որ Հայաստանը կրկին սկսել է հետաքրքրել Արևմուտքին: Ռուսաստանը, ընդհակառակը, Կովկասը դիտարկում է իր ազդեցության ավանդական ոլորտում, իսկ տարածաշրջանի նկատմամբ ԱՄՆ-ի և Եվրոպայի հետաքրքրությունը համարում թշնամական գործողություններ:
Միաժամանակ, տարածաշրջան է փորձում խցկվել ՆԱՏՕ-ն: Վրաստանը, Ադրբեջանը, որոշ առումով նաև Կասպից ծովի մյուս կողմում գտնվող նախկին խորհրդային երկրներն այժմ ՆԱՏՕ-ի անդամակցության ճանապարհին են: Ռուսաստանին արդեն վշտացրել է այն, որ Սառը պատերազմից հետո ՆԱՏՕ-ն կլանեց Վարշավայի պայմանագրի` Արևելյան Եվրոպայի նախկին երկրները: Փաստորեն ՆԱՏՕ-ն այժմ փորձում է նույն բանն անել նաև Ռուաստանի հարավային սահմանում: Ռուսաստանը մտավախություն ունի, որ արդյունքում ինքը կարող է փաստացիորեն շրջապատվել ՆԱՏՕ-ի անդամ երկրներով: Արդյունքում, մենք ունենում ենք Երկրորդ սառը պատերազմ. ԱՄՆ-ը և ՆԱՏՕ-ն փորձում են խցկվել Կովկաս և Կենտրոնական Ասիա, մինչ Ռուսաստանը փորձում է թույլ չտալ նրանց անել դա:

Մ.Զ. – Ի՞նչու է Իսրայելին հետաքրքրում Կովկասը, և ո՞րն է այդ երկրի դերը: Ինչո՞ւ են Իսրայելը և իսրայելական լոբբին վճռականորեն տրամադրված ԱՄՆ կոնգրեսում Հայոց Ցեղասպանության ճանաչման դեմ:

Դ.Բ. – Իսրայելը ձգտում է ստանալ Կասպից ծովից դուրս եկող նավթի և գազի մի մասը: Այսինքն` նավթը և գազը հոսում են դեպի արևմուտք այնպիսի երկրների տարածքով, ինչպիսին են Ադրբեջանն ու Վրաստանը, անցնելով հետո Թուրքիայի և այլ երկրների, հնարավոր է նաև, Իսրայելի միջով: Ի վերջո, ԱՄՆ-ը և Թուրքիան, որոնք կարևոր խաղորդներ են այս խողովակաշարերում, նույնպես ջերմ բարեկամակաման հարաբերությունների մեջ են Իսրայելի հետ: Մյուս կողմից` Իսրայելը ողջունում է բոլոր ոչ-արաբական երկրներից էներգակիրների մատակարարումը, քանի որ դրանք նվազեցնում են Արևմուտքի իր դաշնակիցների կախվածությունը արաբական նավթից ու գազից: Արդեն երկար ժամանակ է, ինչ Իսրայելն այսպես կոչված մերձակայքի քաղաքականություն (Periphery Policy) է վարում: Իսրայելը պատմականորեն վատ հարաբերությունների մեջ է եղել իր արաբ հարևանների հետ: Հետևաբար, որպես հակակշիռ, Իսրայելը բարեկամանում է հեռավոր այն երկրների, հատկապես մուսուլմանական երկրների հետ, որոնք այնքան էլ չեն համակրում իր արաբ հարևաններին կամ պաղեստինցիներին: Ադրբեջանը, որը Կովկասի միակ մուսուլմանական երկիրն է, ինչպես նաև դեպի արևելք ընկած մի քանի մուսուլմանական երկրներ, ինչպիսիք են Ղազախստանը և Թուրքմենստանը, հենց այդպիսի երկրներ են: Իսրայելի համար բարեբախտաբար նրանք նաև գազի և նավթի զգալի պաշարներ ունեն:

Տասնամյակներ շարունակ Իսրայելը և Թուրքիան լավ հարաբերությունների մեջ են եղել, ինչը հիմնականում բացատրվում է այն փաստով, որ նրանք ի դեմս ԱՄՆ-ի ունեն ընդհանուր դաշնակից և ի դեմս արաբական երկրների` ընդհանուր թշնամի: 1990-ականներին Իսրայելը և Թուրքիան մի շարք ռազմական, տնտեսական և քաղաքական համաձայնագրեր ստորագրեցին, ինչն էլ ավելի ամրապնդեց նրանց կապերը: Նույնիսկ դրանից առաջ, բայց հատկապես դրանից հետո Թուրքիան զգում էր, որ բավարար լոբբիստական ուժեր չունի Վաշինգտոնում: Այնպես որ թուրքերն Իսրայելին խնդրեցին համոզել իսրայելամետ լոբբիստական կազմակերպություններից մի քանիսին` Հակադեֆամացիոն լիգային (Anti-Defamation League), Ամերիկայի հրեական հանձնաժողովին (American Jewish Committee) և այլոց զբաղվել Թուրքիայի շահերի պաշտպանությամբ: Հրեական լոբբիստական խմբերը համաձայնեցին: Թուրքիայի հետ իրենց համաձայնության շրջանակում այս խմբերը ժխտում կամ կասկածի տակ են դնում Հայոց Ցեղասպանությունը և աշխատում ԱՄՆ-ի կողմից ճանաչումը կանխելու ուղղությամբ: Այս խմբերը չեն հանդուրժում որևէ մեկին, ով կասկածի տակ է առնում Ողջակիզումը, բայց երկերեսանիորեն աշխատում են Հայոց Ցեղապանության ճանաչման դեմ: Հետաքրքիր է, որ վերջին երկու տարիներին ամերիկահայերը դիմակազերծել են Հակադեֆամացիոն լիգային: Մասաչուսեթսում, օրինակ, տասնչորս քաղաքներ խզել են կապերը Հակադեֆամացիոն լիգայի հովանավորած Կանխակալության դեմ պայքարի ծրագրի հետ, պատճառաբանելով լիգայի երկերեսանիությունը և հակահայկական դիրքորոշումը (տես NoPlaceForDenial.com). Հայերը ընդվզում են ցեղասպանության ժխտման դեմ, անկախ այն բանից, թե որտեղ է այն իրականացվել:

Մ.Զ. – Կա՞ն արդյոք խնդիրներ` կապված հիմնական լրատվամիջոցների կողմից հայկական հարցերի լուսաբանման հետ:

Դ.Բ. – Կան: Լրատվամիջոցները մի քանի խնդիր ունեն: Նախ նրանք քիչ բան գիտեն Կովկասի կամ հայերի մասին: Հետևաբար թղթակիցները հակված են պատճենել միմյանց, կրկնել ծեծված արտահայտութուններն ու ստահոդ եզրահանգումները, ինչպես, օրինակ, այն, որ Հայաստանը և Թուրքիան պատմական «հաշտության» շեմին են: Լրատվամիջոցները նաև հակված են որպես բացարձակ արժեք ընդունել արևմտյան կառավարությունների քարոզչությունը, որոնց նպատակը Կովկասում, եթե անկեղծ լինենք, ոչ թե «հաշտությունն» է, ժողովրդավարությունը կամ մարդու իրավունքների պաշտպանությունը, այլ ավելի շուտ լոկ սեփական շահերին հետամուտ տնտեսական, քաղաքական և ռազմաքաղաքական ներթափանցումը Կովկաս:
Թուրքիան իր բնակչությամբ և տարածքով երեք ագամ ավելի մեծ է Հայաստանից, իսկ այդ երկրի ՀՆԱ-ն Հայաստանի ՀՆԱ-ին գերազանցում է մոտ 50 անգամ: Հզորությունների տարբերությունը հսկայական է: Թուրքիան շատ ավելի մեծ թվով դաշնակիցներ ունի Արևմտյան մամուլում, կառավարություններում, վերլուծական կենտրոններում և բազմազգ կորպորացիաներում և գիտի` ինչպես օգտագործել դրանք: Մեկնաբանները, ովքեր սեփական քաղաքական և ֆինանսական պատճառներով շահագրգռված են գովաբանել Թուրքիային, հատուկ ի հայտ են եկել Հայաստանի օրինական պահանջները ծաղրելու համար: Բայց մենք հազվադեպ ենք լսում, թե այդ մեկնաբաններն ինչպես են խոսում այն մասին, որ Ցեղասպանությունից տուժած փոքրիկ երկրին, որի տարածքի մեծ մասը խլել են իրենից և որին շրջափակման մեջ է պահում նույն այդ ցեղասպանությունը հերքողը` Թուրքիան, այժմ սպառնում է այդ չապաշխարող հերքողը: Հիմնական լրատվամիջոցներն սովորաբար հաշվի չեն առնում վերոնշյալ փաստերը: Ես հույս ունեմ, Միքի, որ այս հարցազրույցը լրատվամիջոցներին և ձեր ընթերցողներին կօգնի մի փոքր ավելի լավ հասկանալ այս հարցերը և տարածաշրջանը:

Դավիթ Բոյաջյանի էլեկտրոնային հասցեն է` David_Boyajian @ Yahoo.com.

Արտատպվել է նաև Idefacto.am-ում, 10.07.2009թ.