«Անալիտիկա», 28 մայիսի 2008թ.
Աղբյուրը` (ANALITIKA.at.ua)
Մարատ Հակոբյան (Марат Акопян)

Միրոսլավ Պոպովիչն ուկրաինացի ականավոր գիտնական է, Գ. Ս. Սկովորոդայի անվան փիլիսոփայության ինստիտուտի տնօրեն, Ուկրաինայի գիտությունների ակադեմիայի ակադեմիկոս, «Фiлософська думка» ամսագրի գլխավոր խմբագիր: Նա ուկրաինական մտավորականության այն սակավաթիվ ներկայացուցիչներից է, որն իր գրքերում գրել է ճշմարտությունը հայոց ցեղասպանության մասին: Ուստի զարմանալի չէ, որ մենք որոշեցինք նրա հետ զրուցել արդի հայ-ուկրաինական հարաբերությունների մասին:

– Միրոսլավ Վլադիմիրովիչ, ինչպե՞ս եք գնահատում Ուկրաինայի հայ համայնքի պատմական դերը:
– Սկսենք նրանից, որ կիևյան իշխանները հայ են եղել: Բանն այն է, որ Վլադիմիրն ամուսնացել է բյուզանդական կայսեր քրոջ հետ, որը սերում էր մակեդոնական արքայատոհմից: Այսինքն, վերջինս հայ քաղկեդոնականների արքայատոհմն էր: Մի անգամ Կիև էր այցելել Հայաստանի գիտությունների ակադեմիայի հնագիտության ինստիտուտի տնօրենը, որին հատուկ ուղեկցել էին Սոֆիայի տաճար` պատերի հայկական «գրաֆիտին» տեսնելու: Դրանք վկայում են, որ այստեղ եղել է հայկական համայնք, և որ հայերն այցելել են Սոֆիայի տաճար ու այդպիսի հիշատակ թողել իրենց մասին: Եկեղեցու պատերին խզմզել չէր կարելի` մահապատժի սպառնալիքով: Եվ, այդուամենայնիվ, այնտեղ «գրանցվել» են բոլորը` և՛ կիևյան իշխանուհիները, և՛ ուրիշներ… Թվում է, բոլորն անհագ ցանկություն են ունեցել գրելու, որ «Վասյան ու Պետյան եղել են այստեղ»:

– Ձեր կարծիքով` ինչպիսի՞ն է Ուկրաինայում բազմամշակութային միջավայրի զարգացման հեռանկարը:
– Փաստորեն մեր միջավայրը վաղուց արդեն բազմազգ է և բազմամշակույթ: Այն ձևավորել են և’ ուկրաինացիները, և’ ռուսները, և’ լեհերը, և’ հայերը և այլ ժողովուրդներ: Այսօր մեր խաղաղ փոխհարաբերություններին ոչինչ չի սպառնում, և ինձ թվում է, որ դա ընդհանուր մշակութային զարգացման դրական հեռանկարի երաշխիքն է: Մեզ մոտ` Կիևում, կա մեծ հայկական սփյուռք, և մեզանից յուրաքանչյուրն ունի կամ տեղացի հայ ընկերներ կամ ընկերներ Հայաստանում, որոնց հետ հեռախոսային կամ նամակագրական կապ ունենք: Դա անձնական կապերի հիմքն է և նշանակում է, որ մեր անձնական կապերն ավելի շատ են, քան լարվածությունը հարաբերություններում: Լարվածության համար հիմքեր չկան: Ինձ թվում է, որ ապագայում մեր հարաբերություններն ավելի հետաքրքիր կլինեն:

– Իսկ ի՞նչ կարծիքի եք այն մասին, որ Ուկրաինայում հարյուրամյակներ առաջ հաստատված ժողովուրդների պատմությունը (նույնիսկ դպրոցներում) չի դասավանդվում: Հայերն այստեղ ապրում են ավելի քան տասը դար, իսկ նրանց մասին դասագրքերում հիշատակվում է սոսկ որպես մեկը հարավկովկասյան ժողովուրդներից, տրվում են ինչ-որ ընդհանուր տեղեկություններ …
– Իհարկե, անհրաժեշտ է իմանալ բոլոր այն մշակույթների պատմությունը, որոնց հետ մենք ամենաշատն ենք շփվել: Ըստ այդմ, հայերն, իհարկե, այս հարցում բացառիկ տեղ են գրավում, քանի որ հայկական մեծ գաղթօջախներ են եղել Ուկրաինայով անցնող և արևմտյան տարածաշրջանները արևելյանին կապող առևտրական ճանապարհի ողջ երկայնքով: Հայտնի են պատմաբան Յարոսլավ Դաշկևիչի` Ուկրաինայի տարածքում հայկական բնակավայրերի պատմության մասին աշխատությունները:

Թաթարական արշավանքից և Օսմանյան կայսրության կողմից առևտրական ճանապարհները փակելուց հետո հայերը հեռացել են այդ բնակավայրերից: Խոշոր առևտրին փոխարինել է մանր առևտուրը, որով հիմնականում զբաղվում էին հրեաները: Բայցևայնպես, այստեղ եղել են հայկական խոշոր բնակավայրեր: Սակայն ժամանակի ընթացքում հայերից շատերը ուծացվել են: Քանի որ սլավոնների հետ կրոնական զգալի տարբերություններ չեն ունեցել, տեղի է ունեցել բնական ռուսիֆիկացում, ավելի ճիշտ` ուկրաինացում, որի պատճառով շատ ընտանիքներ մոռացել են, որ իրենք հայ են: Գուցե այս փաստը ցավալի է հայերի համար, բայց մյուս կողմից վկայում է, որ այստեղ բարենպաստ միջավայր է եղել «երկկողմանի փոխանակության» համար: Բացի այդ, խորհրդային իշխանության ժամանակ շատ հայեր կա’մ ուսանում, կա’մ աշխատում էին Ուկրաինայում, արմատներ էին գցում այս հողում, ընտանիք կազմում: Բայց ես չէ, որ պիտի ձեզ այդ մասին պատմեմ, դուք ինձանից ավելի լավ գիտեք այդ ամենը:

– Որպես այս թեմայի շարունակություն, ասացեք, Ձեր կարծիքով` ինչպե՞ս կարող է ընդհանուր պատմության քարոզչությունն ազդել ուկրաինացիների ազգային գաղափարախոսության ձևավորման վրա:
– Եթե ուկրիանացիների ազգային գաղափարախոսությունն ընդունենք որպես ինչ-որ նախագիծ կամ գործողությունների կոնկրետ ծրագիր, որն Ուկրաինայի համար կապահովեր պատվավոր տեղ եվրոպական ազգերի ընտանիքում, ապա ես այն տեսնում եմ տարբեր ազգային փոքրամասնությունների հետ ջերմ բարեկամական հարաբերությունների կառուցման բարի ավանդույթի մեջ: Եվ ես ուղղակի համոզված եմ, որ Ուկրաինան պետք է զարգացնի իր պատմական ճակատագրի այս կողմը` հանդուրժողականությունը, համբերատարությունը: Չուծացնել բոլոր այլազգիներին (և առաջին հերթին հայերին)` աշխարհի առջև ավելի բաց լինելու համար: Մենք պետք է շատ տեղակություններ ունենանք այսօր Հայաստանում տեղի ունեցող իրադարձությունների մասին, թե ինչպես են հայերը հաղթահարում դժվարությունները, ինչ ընդհանուր գծեր ունենք մենք և նրանք, ինչ հիմնախնդիրներ ունեն Անդրկովկասի մեր եղբայրները:

Շատ լավ է, որ Ուկրաինայում դեռ (օգտագործելով այդ բառը` ես թխթխկացնում եմ փայտին) արյուն չի թափվել: Ցանկացած բախման ժամանակ թափված արյան մեկ կաթիլն իսկ հետագայում կսաստկացնի թշնամանքը: Իսկ այն հանգամանքը, որ մենք պահպանել ենք փոխվստահելի հարաբերություններ, որ կասկածելի վերաբերմունք չկա «օտարների» հանդեպ, կարող է մեր քաղաքական և մշակութային կենցաղի զարդը դառնալ և մասը նույն այն ազգային մտքի, որի նպատակը սեփական մշակույթից սնվող և այլոց ձեռքբերումներն ընդունող հանդուրժողական հասարակության ձևավորումն է:

– Մեր ընդհանուր պատմության հատկապես ո՞ր էջերը կառանձնացնեիք:
– Առաջին հերթին, Հին Ռուսիայի պատմության վաղ շրջանը, երբ կապերն Անդրկովկասի և հատկապես Հայաստանի հետ շատ ավելի սերտ էին, քան մենք ենք պատկերացնում: Պետք է դրանք առանձնահատուկ ուսումնասիրել, մինչդեռ այդպիսի հետազոտություններ մեզանում, ցավոք, չեն կատարվում:

Կառանձնացնեմ XVI դարից մինչև XVIII դարասկիզբը, երբ կրոնական պատերազմների ժամանակ շատ լավ հարաբերություններ էին հաստատված հայկական համայնքների հետ: Այն ժամանակ, երբ միջկրոնական հակամարտությունները բառացիորեն պառակտում էին ամբողջ Եվրոպան (այդ թվում և Ուկրաինան), հայերի հետ որևէ արյունալի բախման դեպք չի եղել:

Այնուհետև` այն ժամանակաշրջանը, երբ մենք բոլորս XIX դարում Ռուսական կայսրության կազմում էինք: Իհարկե, հայերեն տպագրված գրականությունը մեզ մոտ քիչ էր հայտնի: Բայց հետո, արդեն խորհրդային ժամանակաշրջանում, մենք շատ լավ հարաբերություններ էինք պահպանում մեր հայ գործընկերների հետ: Ե’վ երաժշտության, և՛ գեղանկարչության ասպարեզում, որտեղ հայերը մեծ հաջողությունների էին հասել, և՛ փիլիսոփայության ոլորտում, որն ինձ ավելի մոտ է: Համատեղ միջոցառումներ, համաժողովներ էինք անցկացնում և միասին պատրաստում էինք գիտական ժողովածուներ: Իսկ հիմա, ստիպված եմ ասել, որ անհրաժեշտ է վերականգնել կորցրածը:

– Ձեր կարծիքով` հայ-ուկրաինական մշակութային հարաբերությունների ներկայիս մակարդակն արդյոք համապատասխանու՞մ է մեր ժողովուրդների հազարամյա պատմությանը:
– Իհարկե` այդ մակարդակը չի համապատասխանում մեր ավանդույթներին: Եվ անգամ կարելի է ասել, որ մենք կորցրել ենք այն ամենօրյա կապերը (դրանք իսկապես ամենօրյա էին), որոնցով կապված էինք անցած դարի 70-80-ական թվականներին:

– Ի՞նչն է դրա պատճառը:
– Պատճառն այն է, որ դժվար է փող հայթայթելը: Չ՞է որ կապերն էլ փող արժեն. մենք գործուղումների էինք գնում: Հիմա այդ ամենը շատ ավելի դժվար է, դա մշակութային կյանքի այն մասն է, որը մեծ ներդրումներ է պահանջում: Կարծում եմ, որ ապագայում մենք ավելի շատ գումար կկորցնենք, քան հիմա տնտեսում ենք երկկողմանի փոխանակումների հաշվին:

Մեր երեխաները սովորում են Արևմուտքում` Անգլիայում, Ամերիկայում, Շվեյցարիայում, որտեղ պատահի: Իսկ ո՞ւր մնաց մեր եղբայրական (չեմ վախենում այդ բառից, մեր միջև եղբայրական հարաբերություններ էին) հանրապետությունների միջև շփումները: Այդ շփումները հիմա գոյություն չունեն և դա ցավալի է: Ժամանակի ընթացքում և՛ հայ, և՛ ուկրաինացի երեխաները կմոռանան ռուսաց լեզուն: Դա շատ վատ է: Իհարկե, պետք է հասնել նրան, որ ուկրաիներենը գերիշխող լեզու լինի, սակայն չի նշանակում, որ ռուսաց լեզուն և ռուսական մշակույթը պետք է մոռացվեն: Այդ ամենը մեկ շղթայի օղակներն են, և մեկուսացումը երբեք ոչ մի լավ բան չի տա:

– Միրոսլավ Վլադիմիրովիչ, արդյոք հայ գիտնականներից, հայ մտավորականներից որևէ մեկ հետ հարաբերություններ պահպանո՞ւմ եք:
– Ես մշտական կապի մեջ եմ Հայաստանի գիտությունների ակադեմիայի ակադեմիկոս Գևորգ Աբելի Բրուտյան հետ: Նա Միջազգային փիլիսոփայական ակադեմիայի կազմակերպիչներից է, ես նույնպես այդ ակադեմիայի անդամ եմ: Բազմիցս հանդիպել եմ ականավոր գիտնական Վիկտոր Համազասպի Համբարձումյանի հետ: Նա խրախուսում էր մեր փիլիսոփայական ուսումնասիրությունները և բացման խոսք էր ասում մեր նիստերի ժամանակ, որոնք հաճախ Երևանում էինք անցկացնում: Բացի այդ, Հայաստանում շատ ընկերներ ունեմ` Սաշա Մանասյանը Երևանից, Հերբերտ Բարսեղյանը Լենինականից (այժմ Գյումրի), Համլետ Գևորգյանը, Լևոն Աբրահամյանը և այլք: Բայց նրանցից շատերը,, ցավոք, հեռացել են կյանքից:

– Ի՞նչ կցանկանայիք մաղթել Ուկրաինայի հայ համայնքին:
– Կցանկանայի, որ Ուկրաինայի հայ համայնքն ավելի աչքի ընկնող լիներ, ավելի ակտիվ, որպեսզի մարդիկ իմանան, որ մենք ունենք հայկական համայնք: Որպեսզի կազմակերպվեն հայկական մշակույթի օրեր, ցուցահանդեսներ, որպեսզի մարդիկ հիշեն, որ կա մի մշակութային միջավայր, որը կապված է նաև մայր Հայաստանի հետ, և որ այն ապրում է մեզ հետ սերտ համագործակցությամբ, որ մեր տառապանքը նրանց տառապանքն է, իսկ հայերի ցավը մեր ցավն է: Անհրաժեշտ է, որ այս հողի վրա մարդիկ համերաշխ լինեն:

_______________________

Միրոսլավ Պոպովիչը ծնվել է 1930թ.-ին Ժիտոմիրում: 1953թ.-ին ավարտել է Կիևի Տ.Գ. Շևչենկոյի անվան պետական համալսարանի փիլիսոփայության ֆակուլտետը: 1956թ.-ին ընդունվել է Ուկրաինայի ԳԱ փիլիսոփայության ինստիտուտի ասպիրանտուրա և այդ ինստիտուտի աշխատակիցն է մինչ օրս: Այստեղ նա պաշտպանել է թեկնածուական և դոկտորական ատենախոսությունները: 2001թ.-ին դարձել է փիլիսոփայության ինստիտուտի տնօրեն: 1992թ.-ին ընտրվել է թղթակից-անդամ, իսկ 2003թ.-ին` Ուկրաինայի գիտությունների ազգային ակադեմիայի ակադեմիկոս: Միրոսլավ Պոպովիչը հեղինակ է ավելի քան 100 գիտական աշխատությունների, որոնք նվիրված են տրամաբանության խնդիրներին, գիտության մեթոդաբանությանը և փիլիսոփայությանը, փիլիսոփայությանն ու մշակույթի պատմությանը: Տիրապետում է լեհերենին, գերմաներենին, անգլերենին, ֆրանսերենին և չեխերենին: